Gestraft, vrij en aan de slag!

Eindelijk vrij! Of bijna vrij! Deze keer richt LoopbaanVisie haar aandacht op de groep (ex-)gedetineerden: mensen die de gevangenis net hebben verlaten of die hun laatste stukje straf buiten de gevangenis uitzitten. Krijgen zij de (loopbaan) begeleiding die ze nodig hebben om leven en werk weer op de rit te krijgen? We spraken met bevlogen begeleiders die hun cliënten alle kansen bieden om de draad weer op te pakken.

Verlaat je de gevangenis, dan sta je ineens met je spullen op straat. Waar ga je dan naartoe? Hoe verwerk je alle indrukken van de inmiddels veranderde wereld om je heen? En hoe regel je alles? Veel ex-gedetineerden kunnen hier hulp bij gebruiken. Vandaar dat ze vaak via zogenoemde Veiligheidshuizen worden doorverwezen naar professionele begeleidingsorganisaties of opvanghuizen. In een Veiligheidshuis werken instanties (reclassering, gemeente, politie, openbaar ministerie, Raad voor de Kinderbescherming, welzijnsorganisaties, GGZ, Jeugdzorg) samen aan een integrale en probleemgerichte aanpak om overlast en criminaliteit terug te dringen. Zorgbureau Sense in Tilburg, Exodus Nederland en Aubisque in Wolvega zijn organisaties die ex-gedetineerden ondersteunen op het gebied van wonen, werken en sociale contacten. Zij bezoeken hun cliënten meestal al in de gevangenis aan het einde van hun detentie. Cor Rijpma, trajectbegeleider zorg bij Aubisque, een organisatie die gespecialiseerd is in forensische trajectbegeleiding, geeft aan dat veel mensen zich niet realiseren wat voor impact de herwonnen vrijheid op ex-gedetineerden heeft. “Ze hebben echt tijd en rust nodig om terug te keren in de maatschappij. Bovendien is het noodzakelijk om samen te kijken naar de ondersteuning die ze nodig hebben om hun leven weer op orde te krijgen.” De begeleidingsorganisaties die we spraken richten zich, behalve op het vinden van werk, in eerste instantie op het regelen van basislevensbehoeften: identiteitskaart, uitkering, schuldhulpverlening, psychische hulp, opbouwen van contacten met familie en huisvesting.

Dak boven je hoofd

Angelique de Ruijter, ambulant begeleider bij Sense: “Veel ex-gedetineerden kunnen nergens meer terecht, hebben soms jarenlang in detentie gezeten. Als ze al een netwerk hebben, durven ze er meestal niet meer bij aan te kloppen, waardoor ze letterlijk op straat staan. Een dak boven je hoofd is dan een eerste levensbehoefte. Wij hebben een gering aantal plaatsen in ons project begeleid wonen, dus we moeten voor de meeste cliënten op zoek naar huisvesting, een hele klus. Eigenlijk wil iedereen graag een nieuwe start maken, maar als we er niet in slagen woonruimte te vinden, is de kans op terugkeer naar het oude (criminele) milieu groter.” Ook Exodus Nederland kent het probleem van huisvesting. Naast ondersteuning biedt zij opvang aan ex-gedetineerden in ‘doorstroomhuizen’. Fred van Oostenrijk, teamleider bij Exodus in Leiden: “In ons doorstroomhuis wonen maximaal veertien (vrijwillige of justitiële) bewoners. De laatste groep zit het resterende deel van hun straf bij ons uit. De overgang naar hier is echt heel groot. Vanuit de stilte in de gevangenis en de beperkte ruimte van de cel komen ex-gedetineerden ineens in de drukke stad. De wereld is voor hen enorm veranderd en ze moeten eerst acclimatiseren. Daarom bouwen ze bij ons, vanuit rust en met een dak boven hun hoofd, aan hun nieuwe leven.”

Kansen vergroten

Bij Exodus gaan ex-gedetineerden, nadat ze hun papieren in orde hebben gemaakt bij de sociale dienst, direct aan de slag in een werkteam. Fred: “We hebben met Werk en Inkomen in Leiden afgesproken, dat ze niet meteen hoeven te solliciteren. Daarnaast bieden onze persoonlijke begeleiders hulp bij sociale vaardigheden, agressieregulatie of verslavingsproblematiek. Werk is de beste manier om te re-integreren in de maatschappij. Daarom startten we een eigen werkbedrijf met behulp van een innovatiebudget vanuit het ministerie. We trokken een werkmeester aan en gingen aan de slag met het binnenhalen van werk. Inmiddels krijgen we zelfs werk aangeboden, vooral fysieke arbeid: groenvoorziening, aannemerswereld, veilingen, woningbouw. Naast het aanleren van praktische vaardigheden, observeren we onze ex-gedetineerden en trainen we in werknemersvaardigheden: samenwerken, op tijd komen, zelfstandigheid en werktempo. We kijken naar hun toekomst; als ze eraan toe zijn, stromen ze uit naar betaald werk. Hierbij werken we samen met het re-integratiebedrijf Vanuit de stilte in de gevangenis en de beperkte ruimte van de cel komen ex-gedetineerden ineens in de drukke stad van de gemeente Leiden. Het doet ex-gedetineerden goed om weer deel uit te maken van de maatschappij. Het is een succesverhaal waar we trots op zijn.” Mark Post, trajectbegeleider arbeid en dagbesteding bij Aubisque, benadrukt ook dat een zinvolle daginvulling op maat structuur en houvast biedt en sociaal isolement en recidive voorkomt. “Vanuit een dagbestedingsplek of vrijwilligerswerk, waarmee ze hun kansen op de arbeidsmarkt vergroten, stromen cliënten op termijn door naar een betaalde functie. Wij vinden het belangrijk dat de beroepsrichting past bij ieders voorkeur, vaardigheden en persoonlijke eigenschappen, maar ook bij het delict dat iemand heeft gepleegd. We voeren intensieve gesprekken om hun loopbaanopties in kaart te brengen, zetten individuele sollicitatiebegeleiding in en maken veel gebruik van ons netwerk om mensen aan werk te helpen.”

Netwerken en actief bemiddelen

Volgens Tine de Vries, re-integratieconsulent en jobcoach bij Exodus in Utrecht, maken ex-gedetineerden de meeste kans als ze goed gepromoot worden bij werkgevers. “Wij hebben, in tegenstelling tot Exodus Leiden, geen werkteam. Wij zoeken zelf, meestal via ons netwerk, zo snel mogelijk onbetaald werk voor onze cliënten, passend bij hun arbeidsverleden en voorkeur. Hierbij is het belangrijk dat je achter de kwaliteit van je ex-gedetineerden staat, dat je eerlijk bent over het gat in hun cv en dat je onzekerheden bij werkgevers zoveel mogelijk wegneemt.” Ex-gedetineerden willen over het algemeen heel graag hun leven op orde krijgen en betaald werk verrichten. Werkgevers hikken echter vaak tegen hun criminele verleden aan, durven hun vingers er niet aan te branden. Daarom is vrijwilligerswerk of een werkervaringsplaats voor ex-gedetineerden een goede manier om te laten zien wat ze kunnen en om vertrouwen op te bouwen. Als dat goed gaat, krijgen ze sneller een dienstverband aangeboden. Tine vindt dit een leuk proces. “Vaak willen ex-gedetineerden niet vrijwillig aan de slag en vraagt het deskundigheid van de begeleider om hen daartoe te motiveren. Ik zie het traject als een ontdekkingsreis. Ik geniet ervan als ex-gedetineerden het nut van het traject gaan inzien, langzamerhand weer meer vertrouwen krijgen in hun eigen kunnen en uiteindelijk op een leuke werkplek terechtkomen.”

Loopbaanonderzoek en jobcoaching

Angelique herkent de voldoening, maar vindt het wel jammer dat er niet altijd ruimte is om uitgebreid wensen en mogelijkheden in kaart te brengen of om een voortraject in te zetten. “Als ex-gedetineerden nog niet “Werk is de beste manier om te re-integreren in de maatschappij.” toe zijn aan werken, vragen we uitstel bij de gemeente of het UWV. Veel ex-gedetineerden zijn echter afhankelijk van de bijstand en moeten zo snel mogelijk aan het werk. Daardoor komen ze veelal via uitzendbureaus terecht in laaggeschoold werk (bouw, schoonmaak, productie), waarvoor geen verklaring van goed gedrag nodig is. Dit kan op de langere termijn ten koste gaan van de motivatie.” Cor merkt dat ex-gedetineerden vaak druk ervaren en weinig geduld hebben voor een uitgebreid loopbaanonderzoek. “Je moet praktisch aan de slag, omdat zowel hoger als lager opgeleiden na hun detentie zo snel mogelijk aan het werk willen. Daarom pleit ik er al jaren voor om reeds in de gevangenis aandacht te besteden aan het in kaart brengen van kwaliteiten, interesses en toekomstmogelijkheden. Dan hebben ze er de tijd voor. Veel regelzaken kun je in detentie nog niet oppakken, omdat je niet weet waar iemand definitief gaat wonen, maar kijken naar de toekomst op werkgebied kan wel.” Tine suggereert ook nog jobcoaching als ex-gedetineerden eenmaal aan het werk zijn. “Het is voor ex-gedetineerden belangrijk dat ze een vast aanspreekpunt houden en dat problemen zich niet opstapelen, om uitval te voorkomen.” Mark: “Helaas is het vaak een geldkwestie dat er meer aandacht wordt besteed aan het verkrijgen van werk dan aan het behouden ervan. Dit geldt overigens ook voor het ontbreken van loopbaanonderzoeken in de gevangenis.”

Onbevooroordeeld begeleiden

Hoewel veel ex-gedetineerden er, mede dankzij goede begeleiding en bemiddeling, uiteindelijk in slagen om weer betaald aan de slag te gaan, kan terugval helaas niet altijd voorkomen worden. Fred: “Als mensen recidiveren na zoveel investering is dat erg teleurstellend. Maar ja, je doet het uiteindelijk voor de mensen die wel slagen. Compassie, gedrevenheid en respect is in de begeleiding het geheim.” Het is belangrijk dat je als begeleider vertrouwen wint door hun ‘taal’ te spreken, eerlijk te zijn en hen als gelijkwaardige te behandelen. Ook moet je kennis hebben van de doelgroep, een team vormen met de ex-gedetineerde, geen valse beloftes doen en in staat zijn om voldoening te halen uit het boeken van kleine successen. Volgens Cor zijn kleine stappen vaak al grote resultaten en moet je geen last hebben van je eigen oordeel over het delict van je cliënten. “Ze zijn immers al gestraft voor hun daden.”

Conclusies

Ex-gedetineerden blijken in Nederland dus vooral vanuit vrijwilligerswerk of werkervaringsplaatsen door te stromen naar betaalde arbeid. In dit proces worden loopbaanopties kort en voornamelijk via gesprekken in kaart gebracht. Er is veel aandacht voor bemiddeling naar werk en hierin heeft de begeleider een grote rol. Het hebben van een groot netwerk is cruciaal en actieve benadering van werkgevers is een must. In de meeste gevallen vertelt men eerlijk dat er sprake was van detentie. Hoewel veel werkgevers terughoudend zijn om ex-gedetineerden in dienst te nemen, zijn er gelukkig ook werkgevers die er open voor staan. Hierdoor krijgen deze mensen de kans om vertrouwen te winnen en zichzelf waar te maken. Als er meer aandacht wordt besteed aan beeldvorming rondom deze doelgroep en het communiceren van positieve ervaringen, worden er in de toekomst hopelijk meer werkgevers gemotiveerd. Op dit moment is er nog weinig loopbaanbegeleiding in de gevangenis. Een uitgebreid loopbaanonderzoek tijdens de detentie zal het zetten van stappen na de detentie gemakkelijker en succesvoller maken, zowel voor hoger als lager opgeleiden. Samen met intensieve nazorg in de vorm van jobcoaching zal dit op de langere termijn zeker ten goede komen aan de motivatie en slagingskans van deze specifieke doelgroep. Ook zal dit terugval in de criminaliteit eerder voorkomen! 

Gepubliseerd in Loopbaanvisie door Jacqueline Kruunenberg en Ria Freijsen